Backup, yəni nüsxələmə və ya yedəkləmə, istənilən vacib məlumatın, faylın, proqramın və ya sistem parametrlərinin surətinin çıxarılaraq fiziki və ya rəqəmsal cəhətdən təhlükəsiz bir mühitdə saxlanması prosesidir.

Backup-un əsas məqsədi — məlumat itkisi, texniki nasazlıq, istifadəçi səhvi, kiberhücum və ya təbii fəlakət kimi hallarda orijinal məlumatların təhlükəsiz şəkildə bərpa olunmasını təmin etməkdir. Bu, xüsusilə şirkətlər, dövlət qurumları, təhsil müəssisələri və fərdi istifadəçilər üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir.

🔹 Backup-un Əhəmiyyəti və Tətbiq Sahələri:

1. Sistem nasazlığı zamanı – Məsələn, əməliyyat sistemi çöksə və ya fayl sistemi zədələnsə, backup sayəsində əvvəlki vəziyyətə qayıtmaq mümkündür.
2. Zərərli proqramlar və kiberhücumlar – Viruslar, xüsusilə ransomware (şifrələyici viruslar), məlumatları əlçatmaz edir. Backup olmadıqda həmin fayllar bərpa edilə bilməz.
3. İstifadəçi səhvləri – Səhvən silinmiş sənədlər, konfiqurasiya dəyişiklikləri və ya formatlama nəticəsində yaranan itkilər backup ilə geri qaytarıla bilər.
4. Təbii fəlakətlər və fövqəladə hallar – Zəlzələ, yanğın, daşqın və s. kimi hallarda məlumatların başqa məkanda saxlanması həyati əhəmiyyət daşıyır.
5. Uyğunluq və hüquqi tələblər – Bir çox təşkilatlar üçün məlumatların yedəklənməsi hüquqi və standart tələblərə cavab vermək üçün məcburidir (məs. GDPR, ISO 27001).

🔹 Backup Üsulları və Strategiyaları:

1. Tam backup (Full backup)

Bütün sistem və ya faylların tam şəkildə surətinin çıxarılması. Ən etibarlı, lakin ən çox yer və zaman tələb edən üsuldur.

2. Artımlı backup (Incremental backup)

Yalnız son backup-dan sonra dəyişmiş faylların yedəklənməsi. Saxlama sahəsinə qənaət edir, lakin bərpa prosesi nisbətən daha kompleksdir.

3. Diferensial backup (Differential backup)

Sonuncu tam backup-dan sonra dəyişən bütün faylları ehtiva edir. Artımlı backup ilə tam backup arasında balans rolunu oynayır.

🔹 Backup Harada Saxlanılır?

1. Lokal backup — Məlumatlar fiziki daşıyıcılarda saxlanılır (USB, xarici HDD, NAS cihazı və s.). Əlçatan və sürətli bərpa imkanı verir, lakin fiziki risklərə (zədələnmə, oğurluq) qarşı zəifdir.
2. Bulud əsaslı backup (Cloud backup) — Məlumatlar internet üzərindən uzaq serverlərdə saxlanılır. Coğrafi fərqlilik və avtomatik sinxronizasiya üstünlük yaradır. Məsələn: Google Drive, Dropbox, iCloud, Amazon S3, Azure Backup.
3. Hibrid backup — Lokal və bulud backup kombinasiyasıdır. Ən çevik və etibarlı yedəkləmə strategiyası sayılır.

🔹 Backup Planlaşdırma və Təhlükəsizlik:

• Avtomatlaşdırılmış backup cədvəli – Məlumatlar vaxtaşırı, sistem tərəfindən avtomatik yedəklənməlidir.
• Şifrələmə – Backup faylları mütləq şifrələnməlidir ki, məlumatlar üçüncü şəxslər tərəfindən ələ keçirilə bilməsin.
• Test edilmiş bərpa prosesi – Backup fayllarının bərpa olunub-olunmaması mütəmadi olaraq yoxlanmalıdır.
• Versiyalaşdırma (versioning) – Faylın fərqli versiyalarını saxlayaraq istənilən zaman əvvəlki formaya qayıtmaq imkanı yaradır.

🔹 3-2-1 Backup Qaydasının İzahı:

Bu beynəlxalq qəbul olunmuş metodologiyaya əsasən:

• 3 nüsxə məlumat saxla (1 əsas + 2 backup),
• 2 fərqli daşıyıcıda (məsələn, kompüter və xarici disk),
• 1 nüsxə isə fərqli məkanda və ya buludda saxlanmalıdır.

🔹 Nəticə:

Backup — sadəcə texniki prosedur deyil, məlumatların həyat sığortasıdır. Onunla həm şəxsi, həm də peşəkar həyatınızdakı vacib sənədləri, layihələri, şəkilləri və sistem parametrlərini qoruma altına alırsınız. Məlumat itkisi istənilən vaxt baş verə bilər, amma hazırlıqlı olmaq sizin əlinizdədir.